'Goed onderwijs, een goed mens zijn en goed leven'

Honderd jaar katholiek onderwijs in Noord-Brabant: vereniging Ons Middelbaar Onderwijs (OMO) is een eeuw na de oprichting nog altijd springlevend.

Bergen op Zoom: daar begint een eeuw geleden de geschiedenis van wat anno 2016 vereniging Ons Middelbaar Onderwijs (OMO) heet. Op 5 september 1916 om precies te zijn; op die dag opent in de West-Brabantse stad het (huidige) Mollerlyceum zijn deuren, een dag later gevolgd door het (huidige) Dr. Mollercollege in Waalwijk. Het begint bescheiden; in de twee plaatsen krijgen zo’n vijftig katholieke leerlingen les. Aanvankelijk vanuit woonhuizen, later vanuit nieuwe (en op dat moment hypermoderne) schoolgebouwen.

Hendrik Moller

De opening van de twee scholen vormt min of meer de ‘oerknal’ van het katholieke voortgezet onderwijs in Noord-Brabant. Na de eeuwwisseling telt Noord-Brabant aanvankelijk slechts negen gesubsidieerde scholen voor voortgezet onderwijs, waarvan alleen het Tilburgse Odulphyslyceum een katholieke signatuur heeft. De andere scholen zijn openbaar en daarmee (in de ogen van veel Brabantse katholieken) te liberaal. Het gevolg is dat veel katholieke jongeren uitgesloten zijn van middelbaar onderwijs; de opleiding tot priester is vaak de enige keuze die ze hebben.

Dát moet anders kunnen, vindt neerlandicus Hendrik Moller, die zich ten doel heeft gesteld om goede katholieke onderwijzers op te leiden en zo het katholieke onderwijs vorm te geven. Op verzoek van de bisschoppen van Roermond en Den Bosch verhuist Moller in 1913 vanuit Amsterdam naar Brabant, want juist dáár is zoals gezegd grote behoefte aan onderwijs op katholieke grondslag.

Crisis en oorlog

Drie jaar later is het dus al zover, met de opening van de twee scholen in Bergen op Zoom en Waalwijk: het katholieke onderwijs in Brabant is ‘officieel’ een feit. In de decennia die volgen breidt het scholenbestand van de R.K. Vereeniging Ons Onderwijs (later omgedoopt tot vereniging Ons Middelbaar Onderwijs) zich gestaag uit. Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog gaan de lessen op de meeste plekken aanvankelijk gewoon door. De lesstof wordt weliswaar kritisch bekeken door de bezetter (verwijzingen naar de koningin worden aangepast en Duitsland onwelgevallige plaatjes worden verwijderd), maar over het algemeen doorstaan de scholen de oorlog goed. Het aantal scholen ligt in die jaren (mede door de crisis in de jaren dertig en de daaropvolgende oorlog) stabiel op negen.

Welvaartsplan

Dat verandert ná de oorlog, als Commissaris van de Koningin Jan de Quay een ambitieus welvaartsplan bedenkt om de haperende Brabants economie weer een boost te geven en de hoge werkloosheid terug te dringen. Het plan is een succes: veel Brabanders vinden werk in een van de fabrieken die overal in de provincie verrijzen. Er is alleen één probleem: het ontbreekt aan voldoende goedopgeleide leidinggevenden voor diezelfde fabrieken. OMO pakt de handschoen op; samen met burgemeesters en lokale geestelijken worden er in de hele provincie middelbare scholen opgericht, en in 1959 telt OMO ruim twintig scholen. De ervaring die OMO in de drie decennia daarvóór heeft opgebouwd komt nu goed van pas; mede dankzij de voortvarende aanpak van OMO vinden ambitieuze jongens en meisjes nu altijd op fietsafstand een goede school.

Democratisering

Als in de jaren zestig de maatschappij opeens in rap tempo verandert, heeft dat ook gevolgen voor het onderwijs. De Mammoetwet uit 1967 maakt het onderwijs democratischer; voortaan krijgt iedereen, ongeacht afkomst, toegang tot alle vormen van onderwijs. Ook de rol van de onderwijzer verandert drastisch; hij komt steeds minder op een voetstuk te staan. De OMO-rectoren pakken de vernieuwingen voortvarend op; er worden bewustwordingsconferenties georganiseerd, en onderling wisselen de OMO-scholen driftig kennis en ervaringen uit. In de jaren zeventig, tachtig en negentig verandert er het nodige in de klas: nieuwe werkvormen doen hun intrede, leerlingen worden aangemoedigd om zelf dingen uit te zoeken, en moderne hulpmiddelen als de tv doen hun intrede in het klaslokaal. Aan het einde van de eeuw, in 1999, wordt het studiehuis ingevoerd: de rol van de docent verschuift van lesgeven naar begeleiden, en de nadruk komt minder op kennisoverdracht en meer op studievaardigheden te liggen. ‘Leren leren’ is het devies.  

Mensontwikkeling

Anno 2016 is OMO uitgegroeid tot een florerende vereniging met in totaal 68 scholen, verspreid over de hele provincie Brabant, en met meer dan 61.000 leerlingen en ruim 6.800 medewerkers. Eugène Bernard, sinds 2009 bestuursvoorzitter van OMO, is uiteraard trots op de respectabele leeftijd die de vereniging bereikt heeft. ‘Natuurlijk zijn er in die honderd jaar veel zaken veranderd. De manier waarop leerlingen worden bejegend en begeleid: het onderwijs van nu is nauwelijks nog te vergelijken met hoe het er indertijd aan toe ging. Tegelijkertijd is de basis van het onderwijs niet wezenlijk veranderd: nog altijd staat bij ons de mensontwikkeling hoog in het vaandel.’ Die ‘menskant’ keert volgens Bernard ook weer terug in Koers 2023, het nieuwe strategische beleidsdocument waarin OMO onlangs de routekaart voor de komende jaren schetste. ‘Kern van die koers is dat we onze leerlingen willen stimuleren om zich te ontwikkelen tot ‘goede mensen’, die hun talenten niet alleen voor zichzelf maar ook voor de maatschappij als geheel inzetten. Docenten en andere OMO-medewerkers geven daarbij het goede voorbeeld.’ Dwingende voorschriften bevat het koersdocument niet, benadrukt Bernard. ‘We geven scholen en docenten de ruimte om onze normen en waarden zelf te vertalen naar het klaslokaal. Met als uiteindelijk doel: komen tot een lerende gemeenschap van scholen waarbinnen leerlingen én medewerkers het allerbeste uit zichzelf en elkaar halen. De kracht van onze vereniging schuilt daarbij vooral in de eigenheid van onze scholen, en tegelijkertijd juist ook in de onderlinge verbondenheid. Want samen zijn we sterker: door de mogelijkheden en de intentie tot kennisdeling, innovatie en het benutten van schaalvoordelen. Soms lukt dat goed, soms gaat dat minder. Dat is inherent aan verscheidenheid. Maar die koesteren we. Want juist die verscheidenheid maakt dat we kleinschalig en lokaal dichtbij zijn. Zo zijn we ooit begonnen, die aanpak heeft zichzelf 100 jaar bewezen en daarom doen we dat nog.’

Is er in de 21e eeuw überhaupt nog plek voor onderwijs op katholieke grondslag, in een provincie die de afgelopen decennia (net als de rest van Nederland) te maken kreeg met een flinke mate van ontkerkelijking? Bernard denkt van wel. 'We gaan misschien niet meer massaal naar de kerk, maar de Brabantse maatschappij is nog altijd diep geworteld in het katholieke denken. Katholieke normen en waarden als vergevingsbereidheid, compassie en een sociale opstelling richting onze medemensen zijn voor ons nog altijd zó belangrijk, dat we ze graag in ons lesprogramma willen verweven. Cognitieve vaardigheden zijn belangrijk, maar ze zijn niet het enige dat telt.'

Hoe zouden de grondleggers van OMO in 1916 volgens Bernard kijken naar dezelfde vereniging, maar dan honderd jaar later? 'Natuurlijk: er is altijd ruimte voor verbetering. Toch denk ik eerlijk gezegd dat ze best trots zouden zijn op wat ze hier anno 2016 in Brabant aantreffen. Wij kijken in elk geval vol vertrouwen naar de toekomst en naar de vólgende honderd jaar.'

- Van Twaalf tot Achtien, november 2016 -