“Je moet je vormen tot een goed mens en daar is goed onderwijs voor nodig”

Project burgerschapsestafette

Vereniging Ons Middelbaar Onderwijs (OMO) is een katholiek schoolbestuur en heeft 34 scholen met 74 locaties in Noord-Brabant. Bij OMO zijn persoonsvorming en socialisatie belangrijke onderwerpen. In dat kader is er o.a. een projectgroep Burgerschapsestafette ingesteld. De projectgroep bestaat uit vijf leraren van vier verschillende scholen en de scholen waarop de leden van de projectgroep werkzaam zijn, fungeren als pilotscholen.

Een gesprek met Peter Burgers (werkzaam op één van deze scholen), projectleider Ivonne de Vrind (teamleider team Onderwijs op het OMO-bureau) en Titus Frankemölle (rector van een scholengroep en voorzitter van de werkgroep identiteit en is vanuit deze rol betrokken bij het project) over de inhoud van het project en wat het effect is/kan zijn.

Morele dilemma’s

De projectgroep is reeds 18 maanden bezig met het project Burgerschapsestafette. De projectgroep ontwikkelt inspiratiemateriaal in de vorm van morele dilemma’s voor leerlingen van praktijkonderwijs tot gymnasium. De morele dilemma’s worden samen met voorbeelden van werkvormen en achterliggende literatuur beschikbaar gesteld in een database. Dit project maakt het voor leraren mogelijk om verschillende dilemma’s in de eigen lessen bespreekbaar te maken.

Een voorbeeld: tijdens de lessen Engels wordt los van burgerschap het boek ‘The Circle’ van Dave Eggers behandeld. Het onderliggende morele dilemma is: meer controle leidt tot meer veiligheid, maar perkt persoonlijke vrijheid in; minder toezicht geeft meer vrijheid, maar minder veiligheid. Docenten zoeken in de stof die ze toch al behandelen naar morele dilemma’s en benoemen die als zodanig. Zo leveren zij een bijdrage aan burgerschapsonderwijs zonder af te wijken van hun lesprogramma. Doordat de dilemma’s van vak tot vak, van jaar tot jaar doorgegeven worden, leren leerlingen gaandeweg omgaan met morele keuzen met betrekking tot democratie, participatie en integratie.

Burgerschapsestafette                                                                                                          

De projectgroep Burgerschapsestafette is gestart in 2017 naar aanleiding van een leeratelier (samenwerking tussen docenten, studenten en universiteiten) in Oost-Brabant. Zij kwamen met een kansrijk voorstel voor waardengedreven onderwijs: een zogenoemde Burgerschapsestafette. Het idee sluit aan bij de visie van het schoolbestuur: ‘je moet je vormen tot een goed mens en om dat te kunnen doen is goed onderwijs essentieel’. Het vormen van de mens is nodig, zodat de kennis die je overdraagt ook écht ergens terecht komt. Over de visie op curriculumontwikkeling vertelt Frankemölle: “Curriculumontwikkeling is een permanente constante ontwikkeling die we verwachten van scholen. Er is een enorme diversiteit in scholen en al die scholen zijn, op hun eigen manier, bezig met het doorontwikkelen van hun onderwijs. De kracht van deze ontwikkelingen ligt bij de leraren, want die zijn de experts. Door ze te inspireren, uit te dagen en tools te bieden, komen we tot mooie ontwikkelingen. Het project Burgerschapsestafette is daar een mooi voorbeeld van en wordt ontwikkeld voor en door leraren.”

De Burgerschapsestafette werkt met morele dilemma’s die zijn verdeeld over de grote opdrachten zoals omschreven door het ontwikkelteam Burgerschap van Curriculum.nu. De dilemma’s zijn ontwikkeld door de projectgroep met hulp van collega’s. Burgers vertelt: “Alle leden van de projectgroep zijn op de eigen school gaan kijken wat er reeds gedaan werd in de lessen met burgerschap. Ook zijn we in gesprek gegaan met collega’s om mogelijkheden te ontdekken voor (morele) dilemma’s. Dan ontdekken leraren vaak dat ze binnen de eigen lesstof gewoon aan de slag kunnen gaan met enkele dilemma’s. Wij introduceren alleen maar het begrip ‘(moreel) dilemma’. Het inventariseren van wat er al gedaan wordt in de lessen is cruciaal. Zo is de projectgroep klein begonnen door met één onderwerp, bijvoorbeeld Macht en Inspraak, aan de slag te gaan. In enkele vaksecties zijn ze gestart met het kijken naar welke (morele) dilemma’s m.b.t. Macht en Inspraak in de lessen behandeld worden. Vervolgens geven zij de opdracht door aan collega’s van andere vaksecties. Alle vaksecties hebben de (morele) dilemma’s passend bij het onderwerp voor hun vak genoteerd en het bleek dat in veel lessen mogelijkheden zijn om een onderwerp te bespreken. Het is voor de school zichtbaar geworden wat ze al doen op het gebied van burgerschapsonderwijs en maatschappelijke competenties én het is een aanvliegroute om onderdelen die in de vakken zitten zo te beschrijven dat je er een dilemma van maakt. We voegen niks toe aan het curriculum — het zijn allemaal zaken die al een rol spelen in het lesprogramma. Juist dit sluit weer perfect aan bij onze visie over burgerschapsonderwijs, het is geen vak, maar iets wat terugkomt in alle vakken die we verzorgen op school.”

De verwachting is dat de Burgerschapsestafette heel goed gaat werken. “Het doel is om een database te maken waar heel veel voorbeelden van (morele) dilemma’s instaan, die gemakkelijk toegankelijk zijn voor leraren door het gebruik van de database”, vertelt Burgers. In deze database kunnen leraren naar hun eigen vak om te zien welke dilemma’s in hun lessen besproken kunnen worden. Dit dient vooral ook ter inspiratie. Een docent geschiedenis behandelt in het kader van de Tweede Wereldoorlog de holocaust. Hij zou het volgende morele dilemma kunnen aantreffen in de database: de vader van een Nederlands gezin wordt gevraagd Joodse onderduikers onder te brengen. Het morele dilemma is: hulpverlenen betekent de redding van de Joden, maar brengt de man en zijn gezin in gevaar. Afwijzing betekent waarschijnlijk de dood van de vluchtelingen, maar garandeert de veiligheid van het gezin.

Het is de bedoeling dat leraren in de database ook zelf nieuwe (morele) dilemma’s kunnen toevoegen. Indirect zijn de leerlingen hier ook bij betrokken, want je ziet direct of iets werkt of niet. Die feedback wordt altijd meegenomen om de dilemma’s, maar ook de voorlichting aan collega-docenten aan te passen. De Vrind “Het actueel houden is belangrijk. We evalueren en houden de database in beweging. “De maatschappij is constant in beweging, dus de database ook.”

Volgens Burgers is dit voor leerlingen een belangrijke ontwikkeling. “Wat mij opvalt is dat leerlingen soms geen idee hebben van wat er in de wereld gebeurt. We zijn niet alleen toeschouwer, maar we raken er in de toekomst écht bij betrokken. Leerlingen moeten leren zelf na te denken over maatschappelijke problemen. Ze moeten uitgroeien tot zelfstandige, kritische mensen die naast het nadenken over maatschappelijke problemen ook verbanden kunnen leggen en zich kunnen inleven in de situatie van een ander.” Bij de leraren zien we dat ze het leuk vinden om mee te doen en dilemma’s in de klassen te bespreken. We zien dat mensen bewust worden van burgerschap en hoe ze dit in de lessen kunnen bespreken. Het enthousiasme groeit iedere dag en ze zijn zo gemotiveerd dat ze onderling bij elkaar kijken om te zien hoe een ander het doet.

De projectleden vonden het proces ontzettend leuk en leerzaam. De Vrind: “We hebben heel veel vrijheid gekregen van het schoolbestuur. We hebben het op onze eigen manier mogen vormgeven en zijn in gesprek gegaan met collega’s die je normaliter niet spreekt. Het meest waardevolle is de kennisdeling tussen de pilotscholen en de voldoening die je haalt uit een geslaagde les. Te gek om te zien dat je leerlingen aan het denken zet. En ook de ouders zijn heel enthousiast over deze manier van werken. We bouwen het echt allemaal samen op.”