Paus over milieu, klimaat en duurzaamheid

Paus Franciscus en Laudato Si’

Een lesproject van leerlingen over milieu, klimaat en duurzaamheid 

Inleiding

In dit artikel komt de wereldwijde milieuproblematiek ter sprake, een thema waar de nodige discussie over is. De vraag is of het onderwijs hier iets mee moet of kan. Daarnaast is het de vraag hoe de katholieke kerk als wereldspeler zich verhoudt tot dit thema (nog afgezien van de vraag of katholieke scholen daarmee iets kunnen of willen). Het artikel begint met een korte schets van de problematiek, waarna ook de achtergronden van deze problematiek kort aan de orde komen. Daarna komt de groeiende aandacht voor (het oplossen van) deze problematiek aan bod. In het verlengde hiervan dient ook de encycliek Laudato Si’ van paus Franciscus gezien worden waarin hij als hoofd van de katholieke kerk en in het verlengde van Sint Franciscus een lans breekt voor de natuur en het milieu. Daarna komt een project ter sprake, voor en door leerlingen ontworpen in het verlengde van Laudato Si’. Het artikel sluit af met een paar meningen van leerlingen bij citaten uit Laudato Si’.

Een veranderend klimaat in dubbele zin

De eikenprocessierups, lage grondwaterstand, overstromingen en stijging van de zeewaterspiegel, verwoestijning, orkanen en tornado’s en noem maar op. Het nieuws staat vol van de veranderingen in de natuur en het klimaat. Ook het (jeugd)journaal heeft het regelmatig over deze toenemende en wereldwijde problematieken. De grond wordt ons bijna te heet onder de voeten, zowel letterlijk als figuurlijk. Genoemde problematieken doen zich steeds meer gelden met dramatische gevolgen voor mens, dier en natuur.  Tegelijkertijd groeit het besef dat wij mensen hier niet onschuldig aan zijn, sterker nog, bij velen leeft een intens besef van urgentie, het kan wel eens vijf voor twaalf zijn.  

Het speelt ook de vraag of wij als onderwijs wel of niet iets met deze kwesties moeten doen.. Sommigen vinden van wel en houden bijv. een scholierenstaking om de regering te dwingen beter voor de planeet te zorgen. Anderen vinden dat de mens geen oorzaak is van de opwarming van de aarde en vinden het allemaal maar lariekoek.

Historisch-filosofische achtergrond

Op de achtergrond van deze problematiek speelt de ontwikkeling van de instrumentele rationaliteit in de westerse wereld sinds de moderne tijd. Met Bacon pleitte Descartes voor een filosofie die gericht was om heer en meester te worden van de natuur. Heidegger zag dit als een ‘gerationaliseerde praktijk’ die in staat is alles te begrijpen, preciezer: in haar greep te krijgen en te beheersen ten bate van de mens.

Exploreren, exploiteren, exploderen

Deze ontwikkeling leidde tot een volstrekt andere verhouding tot de natuur: niet langer speelden fascinatie en eerbied de hoofdrol, maar uitbuiting en vernietiging. Eenvoudiger gezegd met een woordspeling: de mogelijkheden om de natuur te exploreren leidde tot exploitatie van de natuur hetgeen vervolgens leidde tot het exploderen van de natuur. Gevolg hiervan is een volledige Entzäuberung der Welt und der Natur (naar Weber, vgl. Banning 2015: 25-28).

Groeiende aandacht

Gelukkig wordt de aandacht voor natuur en milieu steeds serieuzer genomen en is het geen geiten-wollen-sokken-kwestie meer. Een begrip als biodiversiteit bestond een aantal decennia geleden nog niet, nu maken velen zich zorgen over het afnemen daarvan. Op allerlei fronten zetten mensen zich in om te redden wat er te redden valt: van Natuurmonumenten tot Greenpeace, van Wereldnatuurfonds (WNF) tot Sea Shepherd, van Natuur & Milieu tot de Internationale Walviscommissie (IWC), van internationale Klimaattoppen tot individuele afvalscheiding, van Milieudefensie tot Jongeren Milieu Actief, van Buijs Eco Consult tot Arcadis (voorheen Heidemaatschappij) en zo valt nog wel even door te gaan.

Een mooi voorbeeld vormt bijv. LUCIE, het referentielabel voor Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. De LUCIE norm nodigt de organisaties uit om hun MVO-aanpak te concentreren op de zeven volgende verbintenissen:

• Respecteer de belangen van de klanten en consument

• Bescherm het milieu

• Waardeer het menselijk kapitaal

• Handel met de nodige loyaliteit en verantwoordelijkheid op de markten

• Respecteer de fundamentele rechten van personen

• Verenig het belang van de vennootschap met het algemeen belang

• Zorg voor transparantie van het besluitvormings- en controlesysteem

Op deze wijze wordt een integrale aanpak mogelijk die de leefwereld van planten, dieren en mensen ten goede zal komen.

Inmiddels zijn er talloze bedrijven en bedrijfjes die op een ecologisch verantwoorde manier proberen te produceren en zijn er de nodige labels om grondstoffen en materialen te voorzien van een ‘green label’. Ook proberen steeds meer bedrijven en personen om hun ecologische footprint te minimaliseren.

Ook binnen gelovige gemeenschappen bestaat er zorg om de natuur en het milieu. Niet zo vreemd, want de natuur is een schepping van God waar mensen behoedzaam mee om dienen te gaan. Zij trekken – als het goed is – hier samen op met andersgelovige en niet-gelovige mensen op: met ieder mens van goede wil. Want schepping of evolutie (of een combinatie van deze twee begrippen), de natuur en het milieu staan op het spel door menselijk toedoen.

‘Laudato Si’ van paus Franciscus

Binnen christelijke gemeenschappen wordt al tientallen jaren stilgestaan bij het thema ‘Behoud van de Schepping’. In de encycliek Laudato Si’ (over de zorg voor het gemeenschappelijke huis) roept Paus Franciscus ‘alle mensen van goede wil’ op om met respect en eerbied om te gaan met de aarde en de armen. Franciscus herinnert ons eraan dat de aarde, ons gemeenschappelijke huis, “als een zuster is met wie we ons leven delen en een fijne moeder die haar armen opent om ons te omhelzen”. Wij zelf “zijn stof van de aarde (vlg. Gen 2:7); ons lichaam zelf is samengesteld uit elementen van de planeet, haar lucht laat ons ademen, haar water schenkt ons leven en voedt ons”.

Met andere woorden: wie de schepping vernietigt, maakt zichzelf en anderen het leven onmogelijk. De paus verwijst met de naam van zijn encycliek naar het beroemde gedicht van Franciscus van Assisi (1225) dat hij waarschijnlijk schreef toen hij zwaar ziek lag in San Damiano. Dit gedicht is een lofprijzing op (Laudato Si’, geloofd zij…) de Allerhoogste met alle schepselen: broeder zon, zuster maan en sterren, broeder wind, zuster water, onze zuster moeder aarde die ons voedt en leidt, en allerlei vruchten voortbrengt, bonte bloemen en planten. Het is niet voor niets dat deze paus zijn naam ontleend heeft aan deze heilige, de naam Franciscus houdt voor hem een opdracht in:

“Franciscus van Assisi is het beste voorbeeld van de zorg voor de kwetsbare en van een integrale ecologie die vol vreugde en authenticiteit is. Franciscus toont ons hoe onverbrekelijk de band is tussen zorg voor de natuur, gerechtigheid voor de armen, inzet voor de samenleving en innerlijke vrede”. Daarom is Franciscus van Assisi een belangrijke man in de ogen van Paus Franciscus en hij hoopt dat Franciscus ook nu vele mensen mag inspireren tot inzet voor ‘onze zuster moeder aarde’.

Een aantal belangrijke ideeën die de rode draad zijn door de hele encycliek zijn als volgt:

• De nauwe relatie tussen de armen en de broosheid van de planeet

• De overtuiging dat alles in de wereld met elkaar verbonden is

• De kritiek op de nieuwe modellen en vormen van macht die voortkomen uit technologie

• De oproep om economie en vooruitgang op andere manieren te benaderen

• De waarde die eigen is aan ieder schepsel

• De menselijke betekenis van ecologie

• De noodzaak van een openhartig en eerlijk debat

• De serieuze verantwoordelijkheid van internationaal en lokaal beleid

• De wegwerpcultuur en het voorstel van een nieuwe levensstijl

De kern van Laudato Si’ vormt de vraag: “Wat voor wereld willen we achterlaten aan wie na ons komen, aan de kinderen die nu opgroeien?” Deze vraag spoort ons aan na te gaan wat de betekenis is van het bestaan en welke waarden de grondslag vormen van het sociale leven: “Wat is het doel van ons leven in deze wereld? Waarom zijn we hier? Wat is de bestemming van ons werk en al onze inspanningen? Wat heeft de aarde van ons nodig?”

Tot slot besluit de paus met een ernstige opmerking: ”Tenzij we worstelen met deze diepere vragen” - zegt de Paus - “geloof ik niet dat onze zorg voor de ecologie belangrijke resultaten zal opleveren.”

Lesproject: Laudato Si. Het goede leven delen en beschermen

Geïnspireerd door bovenstaande visie op natuur, milieu en wereld hebben ondergetekende, vwo-5 leerlingen en een stagiaire in de zomer van 2019 een lesproject ontwikkeld: Laudato Si. Het goede leven delen en beschermen. Sindsdien hebben vele klassen op onze school (en ook landelijk) van dit project gebruik gemaakt om eens extra stil te staan bij natuur, milieu, klimaat en duurzaamheid. De meerwaarde zit er naar mijn idee in dat het leerlingen laat kennismaken met uiteenlopende problematieken en met allerlei maatschappelijke en gelovige gremia die zich hiermee bezighouden.

Zo wordt door middel van opdrachten allereerst de link gelegd naar het alledaagse leven in de vorm van afscheiding, en in de vorm van het beperken van het gebruik van olie en gas (dubbel actueel: 1. iedereen mee moet kunnen doen, ook zonder gevulde portemonnee; 2. het Groninger gas komt aan bod).

Vervolgens zijn er opdrachten die verwijzen naar niet-religieus georiënteerde bewegingen die zich inzetten voor een betere aarde en voor de samenleving als geheel (denk aan de plactic soup movement).

Ook zijn er opdrachten die gaan problematieken verder van huis. Zoals over het afval dat wij maken maar waar mensen / dieren op andere plekken van de wereld last van hebben. En over de tegenstellingen tussen ons (meestal) leven in overvloed en andere mensen die last hebben van armoede, droogte en overstromingen.

Daarnaast zijn er opdrachten die ingaan op de boodschap van Laudato Si’ en van andere religies om overeenkomsten en verschillen op het spoor te komen in het omgaan met de schepping. Hierbij komen thema’s aan bod uit christendom, jodendom en Boeddhisme.

Videoverslag duurzaamheid

Ten slotte biedt het project een aantal bonusopdrachten zoals het maken van een video-verslag van een bucketlist duurzaamheid: Op deze bucketlist kunnen dingen staan zoals:  afval sorteren, niet met de auto weggaan (vervuilend voor milieu), niet langer dan vijf minuten douchen, kraan uitzetten tijdens het tandenpoetsen (onnodig water verspillen), lampen uitzetten wanneer je deze niet nodig hebt, geen vlees eten etc. Elke week, in een periode van een maand, dienen de leerlingen één van deze bucketlistitems te volbrengen. Er zal elke les kort aandacht aan worden besteed. De leerlingen maken van elke activiteit steeds een kort filmpje, waarin ze vertellen wat ze doen en waarom ze dat doen. Waarom hebben juist deze acties met duurzaamheid, de evolutie en Laudato Si’ te maken? Door al deze korte filmpjes achter elkaar te plakken, ontstaat er aan het einde van de maand een korte, educatieve aftermovie. Deze aftermovie wordt uiteindelijk ook beoordeeld door de leraar. 

Duurzame ruilmarkt

Hier is het idee dat leerlingen allerlei spullen van thuis meenemen naar school, die zij en hun ouders niet meer nodig hebben. Deze spullen verzamelen ze en proberen ze met z’n allen te verbeteren, denk aan verven, versieren, repareren etc. Dan zal er een markt gehouden worden met allemaal kraampjes voor verschillende soorten spullen (elektronica, kookgerei, div.-spullen etc.). Mensen kunnen langs deze kraampjes komen en alles ‘kopen’, maar niet voor een vooraf bepaalde prijs. De mensen mogen zelf bepalen hoeveel ze voor hun spullen willen betalen. Als mensen de markt opkomen, wordt er door een paar leerlingen uitgelegd hoe de markt werkt. Al het geld dat gegeven wordt, gaat naar een goed doel, dat strijdt voor duurzaamheid. De leerlingen mogen zelf bepalen welk goed doel zij het belangrijkst vinden. De leerlingen promoten ook bij de ‘klanten’ dat het goede doel investeert in duurzaamheid, wat hopelijk zal leiden tot meer kopen en meer donaties. 

Afronding project

Een door de docenten gekozen dag wordt gebruikt om aan ouders en medeleerlingen te laten zien wat we samen kunnen doen om onszelf duurzamere levensstijl aan te meten. Op deze dag zullen op een duurzame manier de filmpjes te zien zijn en de gepimpte spullen aangeboden worden.

Meningen van leerlingen over Laudato Si’

Aan het begin van het project kregen de leerlingen (drie klassen vwo-5) een groot aantal citaten uit Laudato Si’ voorgelegd (al waren ze wel ietwat ontkerkelijkt waar nodig). Aan de leerlingen werd gevraagd wie deze tekst geschreven zou kunnen hebben. De meeste leerlingen gaven aan dat het een onderzoeker moest zijn uit de ecologische hoek of van een milieuactivist. Aardig wat leerlingen suggereerden dat de tekst uit kerkelijke hoek kon komen, waarbij negen leerlingen naar paus Franciscus verwezen: “Ik denk dat deze tekst geschreven is door Paus Franciscus. Volgens mij komt deze tekst namelijk uit zijn boek Laudato Si'. Ik denk dat hij een paar hele mooie punten maakt over een heel aantal verschillende onderwerpen.” (MS) en “Ik denk iemand ecologie belangrijk vindt, maar een theologische achtergrond heeft. De persoon waar ik dan aan denk is Paus Franciscus. Dat denk ik, omdat er in de tekst wordt gesproken van waarden en normen, van de band tussen de natuur, gerechtigheid voor de armen, vrede in de wereld en vooral over hoe belangrijk het is dat we het klimaat weer verbeteren. Dit zijn allemaal verschillende aspecten die Paus Franciscus als paus belangrijk vindt en aan de wereld wil laten horen.” (NP). De volgende leerling maakte een mooi beredeneerde gok: “Ik gok dat het van de paus komt. Dat denk ik omdat, dit is typisch zo’n vraag die je krijgt bij een persoon waar je het nooit van zal verwachten. Ook staat in de tekst veel idealen vanuit het geloof dus ik doe een blind gokje naar de paus en wellicht is het een andere gelovige.” (LP).         

Tenslotte hieronder een paar citaten met de mening van leerlingen daarbij.

Citaat: Uitsterven van plant- en diersoorten veroorzaakt door mensen verandert het ecosysteem; de gevolgen voor de toekomst kunnen niet worden voorspeld.

Mening: Dit is natuurlijk verschrikkelijk. De biodiversiteit gaat verloren en het is onze eigen schuld. We moeten voor elkaar uitkijken en dan heb ik het niet alleen over wij als mensen. Dieren en planten zijn net zo belangrijk en we zouden ze ook zo moeten behandelen (EF).

Citaat: Vervuiling tast het dagelijks leven aan van mensen, met ernstige gevolgen voor hun gezondheid, zozeer dat het miljoenen voortijdige sterfgevallen veroorzaakt.

Mening: Zoals deze zin al zegt geeft dit ernstige gevolgen voor onze gezondheid. Dit is natuurlijk verschrikkelijk en we moeten het hier meer over hebben. Ook op school, want ik heb het gevoel dat we niet genoeg leren op school over de meest belangrijkste dingen in het leven (idem).

Citaat: “Alle levende wezens zijn verbonden… want allen zijn wij afhankelijk van elkaar”.

Mening: Ik vind deze zin een mooie betekenis hebben. Als je goed gaat kijken wat hiermee wordt bedoeld. We zijn samen verantwoordelijk voor deze wereld en voor elkaar. Voor het voeren van oorlog of het milieu verstoren zijn we dus ook samen verantwoordelijk. Maar ook zijn we samen verantwoordelijk voor het oplossen van deze problemen, want we zijn afhankelijk van elkaar. Deze betekenis en gedachte vind ik dus wel iets moois hebben (NP).

Citaat: Maar “veel mensen die meer middelen en economische of politieke macht bezitten, doen schijnbaar hun best om de problemen en de symptomen te verbergen”.   

Mening: Ik ben het helemaal eens met wat hier staat. Veel rijke, machtige mensen proberen de problemen te verbergen, omdat zij weten dat zij het beste in staat zijn er iets aan te doen maar hun hebzucht naar geld en macht staat dat vaak in de weg. Hiermee benadelen ze de bevolking, maar vooral de toekomstige bevolking op onze planeet (MvdL).

Citaat: In internationale economisch-politieke debatten worden zij slechts beschouwd als collateral damage (bijkomstige schade).

Mening: Ik wist niet dat de armen en zwakken in dit soort toch belangrijke internationale debatten werden beschouwd als collateral damage. Ik vind dat dit eigenlijk niet kan, want dat zijn ook gewoon mensen die precies dezelfde rechten hebben als ieder ander persoon (idem).

Literatuur

Banning, B.W.J.M. (2015). Leraren, wat boeit jullie? Theoretisch en empirisch onderzoek naar roeping binnen het professioneel zelfverstaan van leraren. Antwerpen: Garant.

Banning, B.W.J.M. & Heuveling, M. (2019). Laudato Si. Het goede leven delen en beschermen (materiaal voor middelbaar onderwijs). Gedownload op 15-11-2021 op: WKO-2019-Lessen-VO.pdf (nksr.nl)

Laudato Si. Encycliek van Paus Franciscus. Over de zorg voor het gemeenschappelijke huis (de officiële Nederlandse vertaling). Gedownload op 15-11-2021 op: 511686-SRKK Kerkelijke Documentatie-2015-2 .indd (rkkerk.nl)